Tarih Nedir?
Edward Hallet Carr
Yaklaşık bir asra yakın bir zaman yaşam süren Edward H. Carr, 1892 yılında İngiltere’de
dünyaya geldi. Meslek hayatına bir diplomat olarak başlayan Carr, devlette çok önemli
göre
vlerde bulundu. 1940’lı yıllardan itibaren daha çok bilimsel alanda yoğunlaşmaya
başlayan Carr, bir taraftan akademisyenlik yaparken, diğer taraftan birçok yayına imza attı ve
gazeteci
–
yazar
–
akademisyen kimliği ile Siyaset Bilimi, Uluslararası İlişkiler, S
iyasi Tarih,
İktisat ve Felsefe alanında göz nuru döken pek çok araştırmacıya değerli eserleri ile ilham
kaynağı oldu. Aynı zamanda bir biyografi yazarı da olan Carr, 21. yüzyıla çok az bir zaman
kala (1982), doğduğu Birleşik Krallık’ta vefat etti.
Yaşamı
boyunca birçok kitap telif eden Carr,
“Tarih Nedir?”
adlı çalışması ile de ilim
dünyasında, özelde tarih ve tarih felsefesi alanında büyük ufuklara kapı araladı. Seviyesi ne
olursa olsun tüm okur kitlesine hitap etme özelliğinde olan
“Tarih Nedir?”
, Carr’ı
n zaman
zaman verdiği konferansların bir denemesinden oluşan bir yöntembilim çalışması olma
özelliğini taşımaktadır. Yazar, tarihin ne olduğunu irdelediği kitabında, farklı tarih tanımlarına
yer verirken, okurlarına kendine özgü bir tarih felsefesi armağan
etmektedir.
İlk bölümde tarih, tarihçi ve olgular arasındaki ilişkiyi inceleyen Yazar, ikinci bölümde
toplum ve birey bağlamında tarih felsefesini ele almıştır. Üçüncü bölümde bilim ve ahlak
bağlamında tarihi, tarihçiyi ve tarih felsefesini inceleyen Yaza
r, dördüncü bölümde tarihte
nedensellik olgusunu analiz etmiştir. Beşinci bölümde ilerleme olarak tarih konusunu ele alan
Carr, çalışmasını, kitapta yer verdiği konuşmalarını özetler mahiyetteki “Genişleyen Ufuklar”
başlığını koyduğu altıncı bölüm tamama e
rdirmiştir.
Birinci Bölüm’de Yazar, tarih felsefesi bağlamında tarihçi ile olgular arasındaki ilişkiyi
açıklamaya çalışmaktadır. Yazar’ın kitabında
“Tarih Nedir?”
sorusuna verdiği ilk cevabı da,
tarihi, “tarihçi ile olgular arasında kesintisiz bir karşılık
lı etkileşim süreci, bugün ile geçmiş
arasında bitmez bir diyalog” olarak tanımlamak olmuştur. Carr’a göre tarihçi, olguları
olmaksızın köksüz ve boş, olgular da tarihçiler olmadan ölü ve anlamsızdır. Tarihçi
olgularının ne aciz bir kölesi ne de zalim bir
efendisidir. Tarihçi ile olguları arasındaki ilişki
bir eşitlik, bir alış
–
veriş ilişkisinden ibaret bulunmaktadır.
Yazar’a göre
olgu
, varılan sonuçlardan farklı olarak bir deneyim verisidir. Sağduyucu tarih
görüşü olarak da tanımlanan bu görüş, tarihi, doğ
rulanmış bir olgular kümesi olarak tanımlar.
Tıpkı bir balıkçının tablasındaki balıklar gibi, belgeler, yazıtlar vb. içinde (de) olgular hazır
dururlar. Tarihçi onları alır, evine götürür, pişirir, canı nasıl istiyorsa o şekilde sofraya koyar.
Önce olgular
ortaya koyulur, sonra tehlike göze alınarak yorumlarda bulunulmaya başlanır.
Bu, sağduyucu tarih okulunun en temel bilgelik kuralını oluşturmaktadır.
Barraclough’a referansla, bizim okuduğumuz tarihin hiç de olgusal olmadığını, onun bir dizi
kabul edilmiş
yargılardan oluştuğunu söyleyen Carr, çağdaş tarihçinin iki görevinin olduğunu
vurgulamaktadır. Buna göre tarihçi, az sayıdaki anlamlı olguları bularak onları tarihin
olgularına dönüştürmeli ve pek çok olguları tarih değildir diye bir kenara bırakmalıdır.
Fakat
2
bu anlayış, tarihin inkâr edilemez ve nesnel olgular topluluğundan oluştuğu yolundaki 19.
yüzyılın yanlış düşüncesinin tam zıddını oluşturmaktadır. 19. yüzyıl ise bir olgular ve belgeler
fetişizmiyle tamamlanmış ve haklı kılınmıştır.
Tarihçi ve olg
ular arasındaki ilişkinin izlerini takip ederek bir tarih felsefesi resmetmeye
çalışan Yazar, ilk bölümde Stresemann, Voltaire, Ranke, Burckhardt, Rowse, Collingwood ve
Becker gibi tarihçilerin görüşlerini aktarır. Yazarların tarih felsefesine dair görüşle
rine dair
kıyaslamalarda bulunan Yazar, eleştirel bir bakış açısı ile düşünürlerin birbirinden ayrıldıkları
ve bir noktada buluştukları yönlere temas eder. Geçen elli yıl boyunca
“Tarih Nedir?”
sorusunun üstüne birçok ciddi çalışmanın yapıldığını belirten
Yazar, tarihte olguların başı
çekişi ve özerkliği teorisine karşıt düşüncelerin başta Almanya olmak üzere 1880’lerden
itibaren gelmeye başladığını sözlerine ekler. Yazar, kitabının Birinci Bölüm’ünde, tarihi,
“karşılıklı bir etkileşim süreci, bugünde yaşay
an tarihçi ile geçmişin olguları arasında bir
diyalog” olarak tanımlamaktadır.
İkinci Bölüm’de E. Carr, tarih kelimesinin iki anlamda kullanıldığını söylemekte ve
“tarihçinin yaptığı araştırma” ve “tarihçinin geçmişte araştırdığı olgular” anlamında
“bireyl
erin toplumsal varlıklar olarak içine girdikleri toplumsal bir süreç” olarak
tanımlamaktadır. Toplum ile birey arasındaki hayali olduğu düşünülen karşıtlık ise,
düşüncemizi farklı kanallara sevk eden ve takip edilen konuyu saptıran bir unsurdan ibarettir.
Burckhardt’a referansla, tarih ise, bir dönemin, öbüründe kayda değer bulduklarının
yazımından başka bir şey değildir. Ayrıca geçmiş ise, ancak bugünün ışığında ve bugün de
tümüyle ancak geçmişin ışığında anlaşılabilir. İnsanın geçmiş toplumu anlamasını ve
bugünün
toplumuna daha çok egemen olmasını sağlamak bu bağlamda tarihin ikili bir görevidir.
Toplumun mu bireyin mi önce geldiği meselesi, ikinci bölümde Yazar’ın kafasını meşgul
eden soru işaretlerinden birisidir. Tavuk
–
yumurta örneğine yer veren Yazar,
Donne’den
ödünç aldığı, “Hiç kimse kendi içinde bütün bir ada değildir; herkes kıtanın bir parçası,
karanın bir kısmıdır” sözüyle, toplum ve bireyin birbirinden ayrılamayacağını, birbirlerine zıt
değil, birbirleri için gerekli ve bütünleyici olduğunu vaaz
etmektedir. İnsanların bir araya
getirilmeden önce var olduklarını ya da herhangi bir öze sahip bulunduklarını düşünmenin
yanlışlığına dikkat çeken Yazar, her insanın tarihin ya da yazılı tarih öncesinin her döneminde
bir toplumda doğmuş ve daha ilk yıllar
dan başlayarak bir toplum tarafından kalıplandırıldığını
ifade etmektedir. Buna göre çağdaş insan da ilkel insan gibi, toplumu kalıplandırdığı kadar
toplum tarafından da kalıplandırılmaktadır. Bu minvalde yumurtasız tavuk elde edilemeyeceği
gibi, tavuksuz
da yumurta elde edilememektedir.
Carr, bir tarih felsefesi ortaya koymaya çalıştığı eserinde, tarihçinin, kendisinin konuya
yaklaşımındaki hareket noktasını kavramadıkça çalışmasının tam olarak anlaşılamayacağını
ve hak ettiği değerin verilemeyeceğini; tar
ihçinin çıkış noktasını toplumsal ve tarihi bir
temelden aldığını belirtmektedir. Marks’a referansla da Carr, eğitimcinin kendisinin de
eğitilmesi gerektiğinin unutulmaması gerektiğini, beyin yıkayan bir kişinin eş zamanlı olarak
kendi beyninin de yıkanmış
olacağını ifade etmektedir. Çünkü tarihçi, tarih yazmaya
başlamadan önce tarihin bir ürünüdür.
Carr’ın eserindeki edindiği temel amaç, tarihçinin, üstünde çalıştığı toplumu nasıl sıkı sıkıya
yansıttığını göstermekten ibarettir. Yazar’a göre, akışın içinde
olan sadece olaylar değil, aynı
zamanda tarihçinin kendisidir de. Bunun için Carr, tarih okurlarına, bir tarih eserini ellerine
aldıklarında sadece baş sayfadaki yazarın adına bakmamalarını, aynı zamanda yayın ya da
yazım tarihine de bakılmasını tavsiye e
tmektedir. Eğer bir filozof, bize, aynı nehirde iki defa
3
yıkanılamayacağını söylüyorsa ve bunda haklıysa, iki kitabın aynı tarihçi tarafından
yazılamayacağı da açık olarak görünmektedir. Çünkü bir tarih eseri, belli bir döneme ait, belli
bir tarihçinin olg
ular ve olaylarla oluşturduğu bir üründür. Tarihçi ise incelenmeden önce
onun tarihi ve toplumsal çevresi incelenmelidir. Çünkü tarihçi, bir birey olarak, aynı zamanda
hem tarihin hem de toplumunun bir ürünüdür.
Carr, Weggwood’dan esinlenerek, insanların
birey olarak davranışlarının, grup ya da sınıfların
üyeleri olarak davranışlarından ayrı olduğunu ve tarihçinin, bunlardan biri yerine öteki
üstünde daha fazla durmayı seçmesinde bir uygunsuzluk olmadığını ve insanların birey olarak
davranışlarını inceleme
nin, onların eylemlerinin bilinçli dürtülerini incelemekten ibaret
olduğunu söylemektedir. Sorun ise, insanı birey olarak ele alan görüşün, onu bir grubun üyesi
olarak ele alan görüşten daha az ya da daha çok yanıltıcı olmadığı, yanıltıcı olanın ikisi
aras
ında bir ayrım yapmaya kalkışmak olduğudur. Strachey’in dediği gibi, tarihi sorunlar her
zaman ve yalnızca bireysel davranış ve bireysel tuhaflık sorunlarıdır. Çünkü Marks
hatırlanırsa, “tarih, hiçbir şey yapmaz; büyük servetleri yoktur ve savaşlarda dövüş
mez. Her
şeyi yapan, sahip olan ve dövüşen insandır, sahici canlı insan…”
Üçüncü Bölüm’de Carr, bilim ve ahlak bağlamında tarih meselesini ele almaktadır. Eserinde,
insanın ve çevresinin, insanın çevresine etkisini ve çevrenin insana etkisini inceleme
k
aygısıyla, insanın çevresini anlaması ve onun üstündeki egemenliğini geliştirmesini vaaz
eden Carr, tarihçinin, bütün bilim adamları gibi durmadan “niçin?” sorusunu soran bir varlık
olduğunu belirtmektedir. Tarihin olgusal olmadığını, kabul edilmiş yargıla
r dizisinden ibaret
olduğunu yineleyen Carr, kitabında bilim ile tarih ilişkisine değinerek, farklılıklar ve
benzerlikler üzerine kafa yormaktadır.
Buna göre, tarih yalnız ve yalnız tek (biricik) şeylerle ilgilenirken, bilim ise genel şeylerle
uğraşır. Tar
ih biricik ve genel arasındaki ilişkiyle uğraşır. Tarihçi gerçekte biriciklerle değil,
biricikler içindeki genel olanla ilgilenir. Tarihçi, olgu ile yorumu birbirinden ayıramayacağı
gibi, biricik ile geneli de birbirinden ayıramamaktadır. Bilimde olduğu gi
bi tarihten ders
çıkarılamamakta ve gelecek önceden haber verilememektedir. Tarihte insan kendini, gözlediği
için tarih, zorunlu olarak öznel bulunmaktadır. Tarih, bilimin aksine, din ve ahlak sorunlarını
da irdeleyerek mevzu bahis etmektedir.
Carr’a göre
genellemenin tarihe yabancı olduğunu söylemek doğru değildir; çünkü tarih,
genellemelerle beslenmektedir. Elton’un deyişiyle tarihçiyi, tarihi olgular toplayıcısından
ayırt eden şey genellemedir. Tarihten ders çıkarmak, hiçbir
zaman tek yönlü bir süreç
değildir. Geçmişin ışığında bugünü öğrenmek, aynı zamanda bugünün ışığında geçmişi
öğrenmek demektir. Tarihin işlevi, geçmiş ve yaşanılan zaman hakkında daha sağlam bir
anlayışı, bunların karşılıklı ilişkileri içinde ilerletmektir
.
Tarihin, din ve ahlak sorunları ile yakından ilgili bulunduğu için genel olarak bilimden, hatta
öteki toplumsal bilimlerden ayrıldığını belirten Yazar, tarihin dinle ilişkisi noktasında, ciddi
bir gökbilimci olmanın, evreni yaratan ve yöneten tek bir Yar
atıcı’ya inançla
bağdaşabileceğini dile getirmektedir. Carr, ciddi bir tarihçinin bir bütün olarak tarihin akışını
düzenlemiş ve ona anlam vermiş olan bir Yaratıcı’ya inanabileceğinin ileri sürüldüğünü
aktarmaktadır. Tarihin ahlakla olan ilişkisi bağlamınd
a ise Yazar, kamusal eylemler üstünde
ahlak sorununun ciddi bir karışıklığa yol açtığını ifade ederken, oyunun önemli kişileri üstüne
ahlak yargılarında bulunulmasının tarihçinin görevi olduğu inancının uzun bir geçmişe
dayandığını sözlerine eklemektedir.
4
Tarihin hareketten ibaret olduğunu ve hareketin, karşılaştırma demek olduğunu belirten
Tarihçi Carr, tarihçilerin ahlaki yargılarını “ilerici” ve “gerici” gibi karşılaştırmacı nitelikteki
kelimelerle açıklamaya, “iyi” ve “kötü” gibi uzlaşmaz mutlaklarla aç
ıklamaktan daha çok
eğilimli olduklarını vurgulamaktadır. Tarihin bilimler arasında sayılması tezi üstüne kafa
yoran Carr, tarihin klasiklerden çok daha zor ve herhangi bir fen bilimi kadar ciddi bir konu
olduğunun altını çizmektedir. Carr’a göre bu çareni
n uygulanması, tarihçilerin kendi
aralarında yaptıkları işe daha güçlü bir inançla bağlanmalarını gerektirmektedir. İçinde
yaşadığımız dönem benlik bilinci dönemidir. Tarihçi ne yaptığını bilebilir ve bilmelidir.
Tarih incelemesini, nedenlerin incelenmesi
olarak gördüğü Dördüncü Bölüm’de Yazar, tarihte
nedensellik meselesini irdelemeye çalışmaktadır. Tarihçi, Carr’a göre, durmadan “niçin?”
sorusunu sorar ve cevap bulma ümidiyle ısrarını sürdürür. Büyük tarihçi veya düşünür, yeni
olaylar hakkında ya da yeni
bağlamlar içinde “niçin” sorusunu soran kimsedir.
Montesque’nun, her krallığı yükselten, sürdüren ya da yıkan maddi ya da manevi nedenler
olduğunu söylediği gibi, tarihin temel aktörlerinden biri olarak büyük güçlerin/devletlerin
yükselişleri ve çöküşlerin
de de bu nedenleri aranmaktadır.
İktisatçı Marshall’a referansla, insanların başka nedenlerin etkisini hesaba katmadan herhangi
bir tek nedenin etkisini incelemek üzere uyarılması gerektiğini vurgulayan Carr, başka
nedenlerin etkilerinin de incelenen o te
k nedenin etkileri ile karıştığını ifade etmektedir.
Çünkü tarihçi çok nedenle çalışır ve ağırlık verdiği nedenlerle tanınır. Dördüncü Bölüm’de
tarihte nedenselliğin izini süren Carr, “olmuş olan her şeyin neden ya da nedenleri bulunduğu
ve neden ya da ned
enler değişik olmadıkça farklı bir şeyin olamayacağı inancı” olarak bir
determinizm
tanımı getirir. Ve determinizmin, tarihin değil, bütün insan davranışının bir
sorunu olduğunun altını çizer.
Carr’a göre tarihin rastlantılar demeti olduğunu söylemek, oldu
kça yanlış bir düşüncedir.
Oysa ciddi tarihçiler ise, rastlantısal olarak ele alınan şeylerin hiçte rastlantısal olmadığını,
akli olarak ele alınıp açıklanabileceğini ve genel çerçeve içinde anlamlı olarak
yerleştirilebileceğini teslim etmektedirler. Fakat
Carr için tarihte rastlantı sorunsalı, ayrı bir
bağlam ve çerçeve içinde ele alınmak zorundadır.
Yazar, çalışmasında, Talcott’a işaretle, tarihin gerçekliğini yalnızca bilimsel değil, aynı
zamanda nedensel yaklaşımların da seçmeci bir sistemi olarak görür
. Tarihçi nasıl amacı için
anlamlı olanları, sınırsız olgular okyanusundan seçerse, onun gibi çok sayıdaki neden
–
sonuç
ardı ardına gelişlerini, yalnız ve yalnız tarihi bakımdan anlamlı ardı ardına gelişler içinden
seçmektedir. Tarihi bakımdan anlamlılığın
ölçütü ise, bunları kendi akılcı açıklaması ve
yorumlama kalıbına uydurma yeteneğine dayanmaktadır.
Tarihte nedensellik konusunun temel mantığının ve anahtarının bir amaç gözetme fikri
olduğunu öne süren Carr, bunun zorunlu olarak değer yargılarını da işi
n içine kattığını ifade
etmektedir. Daha önceki bölümlerde de belirttiği gibi Carr, tarihte yorumun her zaman değer
yargılarına bağlı olduğunu ve nedenselliğin de yoruma bağlı olduğuna işaret etmektedir.
Meinecke’nin deyişiyle de tarihte nedensellik ilişki
lerinin araştırılması, değer yargılarına
başvurulmaksızın imkânsız görünmektedir. Çünkü nedensellik ilişkilerinin aranmasının
ardında her zaman dolaylı ya da dolaysız değerlerin aranması yatmaktadır. Tarihte nedensellik
konusunda tarihçi, “niçin” sorusunun
ardından “nereye” sorusunu da artık sormaya
başlamaktadır.
5
Yazar kitabının Beşinci Bölüm’ünde ilerleme olarak tarih konusunu ele almış; Altıncı
Bölüm’ünde ise tarihin ve tarihçinin konumuna yönelik bazı mülahazalarda bulunmuştur.
Carr, Acton’un, tarihi, “
ilerleyen bir bilim” saydığını zikretmekte, tarihin dayanacağı bir
varsayım olarak insanın başarılarında bir ilerleme bulunduğunun kabul edilmesi gerektiğini
ifade etmektedir. Tarihin, edinilmiş becerilerin kuşaktan kuşağa iletilmesi içinde bir ilerleme
ol
duğunu belirten Yazar, ilerlemenin belirli bir başlangıcı ve sonu olmadığını
vurgulamaktadır. Aklı başında hiç kimse, geri dönüşsüz, sapmasız ve kesintisiz, süreklilik
içinde devam eden, kopuksuz düz bir çizgi boyunca ilerleyen türden bir gelişmeye hiçbir
zaman inanmamıştır. Açıktır ki, ilerleme dönemleri olduğu gibi gerileme dönemleri de vardır.
Hegel ve Darwin gibi bazı düşünürlerin ilerleme konusundaki görüşlerine eserinde yer veren
Carr, çalışmasında ilerleme ve evrimle ilgili karışıklığa da bir çözüm b
ulma arayışı içinde
bulunmaktadır. Hegel, ilerici tarihle ilerici olmayan doğa arasında kesin bir ayrım gözeterek
mevzu bahis bu zorluğun üstesinden gelmeye çalışmakta iken, Darwin ise devrimi, evrim ile
ilerlemeyle bir sayarak bütün sıkıntıları kaldırma e
ğilimi içindedir. Fakat bu, evrimin kaynağı
olan toplumsal edinmeleri birbirine karıştırarak daha kötü bir yanlış anlamaya yol açmış
görünmektedir. Ayrıca değişme de, artık bir başarı, bir imkân, bir ilerleme değil de, korkulan
bir şey olarak düşünülmeye b
aşlanmıştır.
İlerlemeye inanmak, kaçınılmaz bir sürece değil, insan yeteneklerinin ilerleyen gelişmesine
inanmak anlamındadır. Carr’a göre ilerleme, soyut bir terimdir. İnsanlığın peşine düştüğü
somut amaçlar ise, başka herhangi bir kaynaktan değil, tarih
sürecinin içinden zaman zaman
ortaya çıkar. Bununla birlikte Yazar, insanın yetkinleşebileceği ya da gelecekte yeryüzünün
bir cennet olacağı inancı içinde bulunmamaktadır. Fakat kendi payına bir ilerlemeye de
inanmakla yetinir. Bu ilerlemenin hedefleri onl
ara doğru ilerledikçe tanımlanabilecek ve
geçerlilikleri ancak onlara ilerleme süreci içinde incelenebilecek bir ilerlemeye inanarak…
Önemle üzerinde durulması gerekli husus olarak tarih hakkındaki görüşümüzün, toplum
hakkındaki görüşümüzü yansıttığını be
lirterek Yazar, eserinde toplumun ve tarihin geleceğine
olan inancını açıklamaktadır. Yazar’a göre tarihte ilerleme, olgular ile değerlerin karşılıklı
bağımlılığı ve etkileşimi ile meydana gelir. Nesnel tarihçi, bu karşılıklı sürece en
derinlemesine nüfuz
eden tarihçidir. Durağan bir dünyada tarih anlamsızdır. Tarih, özünde
değişimdir, harekettir ya da ilerlemedir. Gelecekte gelişme yeteneğine inancını kaybeden bir
toplum, geçmişteki ilerlemeyle ilgilenmekten de çabucak vazgeçer.
Sonuç olarak “bugün” kavra
mı, geçmişle geleceği ayıran imgesel bir çizgi olarak tasarımdan
öte bir anlam kazanmamıştır. Bugünden söz edilirken de başka bir zaman boyutu gizlice
tartışmanın ortasına girmiş bulunmaktadır. Geçmiş ve gelecek aynı zaman boyutunun
parçaları olduğu için,
bugünle ilgilenmekle gelecekle ilgilenmek birbirine bağlı
bulunmaktadır. Tarih, Edward Carr’a göre, geleneğin kuşaktan kuşağa aktarılması ile başlar.
Gelenek ise geçmişin alışkanlık ve derslerinin geleceğe taşınmasıdır. Geçmişte olan şeyler, bu
yüzdendir k
i, gelecek kuşakların istifade etmesi için kayıt altına alınır.
6
Anahtar Kavramlar
Tarih
Olgu
Sağduyucu Tarih Görüşü
Ampirik Bilgi Teorisi
Laissez Faire
Tarih Fikri
Tarih Felsefesi
Tutuculuk
Kamu Yararı Ereği
(raison
d’etat)
Kamu Yararı Fikri
(Die Ide
a der Staatsrason)
Putkırıcılık
Anomie
Kitle Demokrasisi
Aydınların Devrimi
Tarihi Olgular Toplayıcısı
Genelleme
Bilim
Toplumsal Statik
Döngüsellik
Felsefi Nirvana
Erk (İktidar)
Öngörü (Öndeyi)
Tiranlık
Determinizm
Ekonomik Rasyonellik
İşlevsel Yaklaşım
T
arihsicilik (Historisizm)
Rus, Amerikan, Fransız Devrimleri
Tarihi Kaçınılmazlık Teorisi
Marksizm
Darwinizm
Hukuk Felsefesi
Kiniklik
Eskatologya
İlerleme
Evrim
Tarihte Nesnellik
Olgunun Nesnelliği
Nihai Tarihin İmkânı
Dinbilim
Volontarizm
Sınıf
Parti
İdeol
oji
Ticaret Döngüleri
Ekonomik İnsan
Aşılama
Bireyselleşme
Toplumsal, Bilimsel,
Teknolojik Devrim
Ulusal Olgunluk
Ütopyacılık
Mesihçilik
Anayasal Reform
Yapısalcılık
r carr
*Kaynak: http://yusufsayin.com.tr/
*Kaynak: http://www.yusufsayin.com.tr
delirmeye5kala 